Vahdet- I Mevcud Bir Tabi'at Aliminin Dini Ernst Haeckel

"Okumak ve düşünmek isteyenlere hediye ettiğimiz bu kitap, Almanya'da Natüralistler Derneği'nin yetmiş beşinci senesine girmesi münasebetiyle üyelerden birinin verdiği konferansa meşhur filozof Ernst HaeckePin uzun bir cevabıdır. Bu konferansı gazeteler yayınladıktan sonra Emst Haeckel toplamış, tashih ve ıslah etmiş, kitap olarak yayınlatmıştır. Bu kitabın bahsettiği şey bizim bildiğimiz bir şey değildir. Vahdet-i mevcûd mesleği bizde çoktan beri vardır. Fakat vahdet-i mevcûd mesleği öyle bir şey olarak vardır ki, buna dinsizler de inanır, dindarlar da inanır. Bu mesleği bizde Bektaşi tarikatında olanlar kabul ettiği gibi, Bektaşi olmayanlar da kabul etmişlerdir. Şu kadar ki bu meslek bizde herkesin kendi fikrine göre kabul edilmiş olduğundan hakikati, ne gibi esaslara dayandığı pek az kimseler tarafından biliniyor. Bazı kimseler ise vahdet-i mevcudu, vahdet-i vücûd mesleği ile karıştırırlar. Bizde 'işrâk felsefesi = hikmet-i işrâkiyye' adıyla tanınmış olan vahdet-i vücûd mezhebi ile Avrupalılann 'panteizm' felsefesi arasında bir münasebet bulunsa da 'monizm' denilen vahdet-i mevcûd felsefesiyle asla birleşmez. Şu kadar ki vahdet-i mevcûd mesleği vahdet-i vücûd mesleğinin daha maddi, daha bilimsel bir şekle sokulmasından başka bir şey değildir."